“İsperih” kelime olarak 13. yülyıl kadar önce Bulgaristan ülkesini kuran ileri görüşlü bir hükümdarın isminden gelmektedir, HAN ASPARUH.
Tarih boyunca isim konusunda çok rivayet öne sürülmüştür. Bizans tarihçileri “Asparuh” ismini kullanmışlar; Bulgaristan Hükümdarları İsim Sözlüğün’nde İsperih ismi Esperih olarak geçmiştir; 11. yüzyıldan gelen tarihi yazılarda Bulgaristan ulusunun kurucusu “İspor” olarak çağrılmaktadır. Ve nihayetinde 1934 yılında Kemallar isminin koyulması esnasında ismin Asparuh değil de İsperih olarak kullanılması tercih edilmiştir.
Bir çok Deliorman köyünde olduğu gibi İsperih – “Kemallar” ismi 16. yüzyıl başlarında oraya beraberindekilerle ve hayvanlarla göç eden Kemal isminden gelmektedir. Yerleşimin ardında Kemal’in oğulları bu yerleştikleri yerde hayatlarını sürdürmüşlerdir. Ve bu kurucu baş sülaleden dolayı bu yer onların ismiyle anılmaya başlanmıştır. Eski Türk yazıtlarında köyden “Kemallar” olarak bahsedilmiştir. Aynı zamanda eski Rus topografik haritalarında da bu isimle kaydedilmiştir. Ve günümüze kadar bu isim Deliorman Türkleri arasında kullanılmıştır.
Ancak Bulgarlar arasında; Bulgar dili özelliklerinden dolayı bu kelime “Kemanlar” olarak çıkmaktadır.
“Kemallar” ismi hakkında da çeşitli rivayetler söz konusudur:
- Bunlardan birine göre; Kemaalar cesur ve hükümran anlamına gelen “kamagalar”dan türemiştir. Bu hükümran diye bahsedilenler, buraya göç etmiş ve bölgede insanlara sözünü geçirebilmiş bir çete ve üyeleridir. Ve isim onların namından gelmektedir.
- Bir diğer rivayete göre; Kemanlar, “keman” kelimesinden gelmekte ve kemancılara tekabül etmektedir. Ve Osmanlı yönetimi altında buraya göç eden ilk topluluk olmalarından ileri gelmektedir. Başka bir versiyona göre ise de bu topluluk Bulgarlardan oluşmaktadır ve Osmanlılar tarafından buraya göç ettirilmiştir.
Bu iki rivayete rağmen; tüm Osmanlı yazılarında köyün ismi Kemallar olarak geçmiştr. Ve buradaki ‘lar’ çoğul eki çoğulluk anlamında değil bir soy anlamını vermektedir.
Buraya ilk göç edenlerin başı olarak Kemal (Kemal Baba) nın mezarı kasabanın batı ucundaki eski mezarlıkta yer almaktadır. Vırbaç Savov’un (okulun uzun soluklu müdürü ve “Kemanlarski Vesti” gazetesinin redaktörü) anlattığına göre; Kemal Baba’nın mezar taşı sonraları oraya inşa edilen Dimitar Lazarov’un Cami Mahallesi’ndeki evinin bulunduğu yerdedir. 40 yıl kadar önce mezarın imhası sırasında Kemal Baba’nın mezar taşı Savov’un oluruyla zamanın müftüsü Ömer Hodjov tarafından muhafaza edilmiş, ancak müftünün ölümünden sonra da mezar taşı kaybolmuştur.
Eski bir geçmişe sahip olan Kemallar’ın 19. yüzyıla geldiğimizde artık birkaç mahallesi bulunmakta; ve Razgrad ve Silistra arasında önemli bir durak vazifesi görmeye başlamıştır. Civar halk için haftada bir kurulan pazarıyla beraber. İsperih’in gelişmesi Bulgaristan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından hızlanmış, buraya birçok Bulgar yerleşmiştir. Bu süre içinde İsperih idari yönden de birçok değişiklik görmüştür.
31 Ocak 1960 tarihi itibariyle de 38 numaralı parlamento kararı doğrultusunda İsperih şehir statüsünü kazanmıştır.
*****************
Bulgaristan’da Osmanlığı egemenliğinin başlamasıyla birlikte Osmanlı politikası gereği yeni ele geçirilen yabancı toprakların ve batıya doğru güdülen ilerleme politikası çerçevesinde bölgeye yoğun bir göç uygulanmıştır. Özellikle Kanuni Sultan Süleyman zamanında (1520-1566) bu bölgelere gönderilen dervişler özellikle ele geçen ve boş bırakılan kilise yapılarını manastırları kullanarak burada tekkeler açmışlardır. Ve bu yerler bölge Müslümanları için önemli buluşma noktaları haline gelmiştir. Demir Baba Tekkesi (Bulgar Kızılbaşlarının merkezi), Hüseyin Baba tekkesi, Deniz Ali Baba tekkesi…
16. yüzyılda bölgeye yerleşen topluluklar arasında; Sveshtari taraflarına Konya’dan yoğun göç edilmiş; Lıvino taraflarına ise Arslan Baba önderliğinde Buhara’dan gelmişlerdir; düşünüldüğüne göre de aynı bu tarz göçle Kemal Ömer önderliğinde bir ocak o yıllarda İsperih tarafına yerleşmiştir.
İsperih’in en eski yerleşim yerlerinden biri olan Cami Mahallesi’ne yerleşenlerin de Horasan’dan geldiği düşünülmektedir.
Kemallar aynı zamanda bu isimle celepkeşan kayıtlarına girmiştir. Celepkeşanlar; ülke ihtiyaçları doğrultusunda küçük baş hayvanlara bakmakla yükümlü topluluk. Bu celepkeşan kayıtlarının yer aldığı kayıtlar (1573 – 1574) “Kemallar” kelimerinin kullanıldığı ilk kayıtlardır. Ve o zamanın insanları konusunda detaylı bilgiler içermektedirler.
16 yy. Razgrad kazası yerleşim alanları Tırnovo – Silistra arasındaki eski yol doğrultusunda konumlanmıştır. Bulgar yoğun köyler ise özellikle kazanın güneyine yerleştirilmiştir, bunlar arasında Hırsovo, Karaarnavut (Golyam İzvor) ve Zavet yer almaktadır. Türkleştirilmiş Bulgarlar ise Duraç (Turaçka), ve Köse Abdi (Raynino) köylerinde kayıt altına alınmıştır.
16 yy. ikinci yarısı itibariyle İsperih’e yakınlığı ile kayda geçen diğer köyler Kokardja (Malık ve Golyam Porovets), Arslanca (Lıvino), Mumdcular (Sveshtari), Yunus Abdal (Yonkovo), bugünkü orman sınırları içinde artık kaybolmuş olan İri Hisar (Raynino ve Veselets arasında), Baldede köyü (Balcı Ahmet) ve Ömerler (Fakih Ömer)…vb. Bu köyler Anadolu ve Orta Asya’dan gelenlerin çoğunlukta oluşturduğu yörük yapıda, hayvan gütmekle iştigal topluluklardır. Yakim Gruevo ve Kitançevo daha o zamanalarda yerleşim almamış veya yüksek sayıda bakım için hayvan verilmemiş olacaklar ki kayıtlarda yer almamaktadırlar.
1573/1574 tarihlerindeki bu kayıtlar İsperih’in feodal yapısı hakkında başka hiç bir ayrıntı içermemektedir. Sadece tutulan kayıtlar ve sayılardan edinebileceğimiz gibi tımar sistemine tabii bir köy olduğudur.
************************
Razgrad 1 Haziran 1810 yılında Rusların eline geçiyor. Burada komutanlarıyla beraber 3000 kadar asker bırakıyolar ve Şumen’e doğru ilerlemeye devam ediyolar.
1837 yılı ile birlikte artık savaş korkusunun azaldığı zamanlarda köylerinden kaçanlar tekrar geri dönmekte ve İsperih’teki Cami Mahallesi 1837 yılı ile birlikte oluşmaya başlamış; veba salgını ve savaşın yıkımını takiben yerleşimin başladığı ilk yer olmuştur.
Veba salgınını Öbekli Köyü’ne ulaştığında ve toplu ölümler başladığında Hoca Adem Sarıoğlu ve 3 oğlu eşyalarını toplayıp köyden ayrılıp güneye doğru yola koyuluyorlar ve ormanın içlerinde derinlerde bir yerde yerleşiyorlar. Salgının etkisini kaybetmesinin ardından tekrar yola koyulup Hoca Adem Sarıoğlu ve oğulları Kemallar’a geliyorlar ve Cami Mahallesi’nin güney doğusuna orman içine yerleşiyorlar ve Kemallar’ın ikinci mahallesi Sarıoğlu Mahallesi de böylece oluşmuş oluyor. Sarıoğlu mahallesi Silistra yolunun doğusunda ve Şumen yolunun da kuzeyinde kalmaktadır.
Şumen yolunun güneyinde şimdiki kasabanın merkezinde aynı zamanda Kemallar’ın üçüncü mahallesi kurulmuştur – Danacı Mahhale, Danacı Efendi önderliğinde aynı şekilde veba salgınından kaçan Yasenkovo Köyü’nden (Şumensko) gelmiş bir topluluk. Danacı Efendi zengin olduğundan ve beraberindekiler sadece mesciti olan bir mahallede yaşayamayacaklarından Razgrad’tan ustalar çağırmış ve kendi mahallesi içinde (bugünkü kasaba merkezinde) taştan cami yaptırmıştır. Cami 1920 yılına kadar varlığını korumuş ancak yeni türk okulu inşaatı için taşları alınıp okulun inşaatında kullanılmıştır.
Kemallar’ın 4. mahallesi Hatipler Mahallesi’dir. Sarıoğlu mahallesi ve Cami Mahallesi arasında kurulmuştur.
Anlaşılacağı üzere ilk etapta kurulan bu 4 mahalle Müslüman kökenlidir. Ancak takip eden zamanda Kemallar’a Kızılbaşlar da gelmiştir, kendileri ise peygamber olarak Hz. Ali’ye inandıkları için kendi mahallelerini bu 4 mahalleden uzakta kurma kararı almışlardır. Kızılbaşlar, İran’dan gelmişlerdir ve geçen zamanda çok Bulgar kanıyla karışmışlardır ve ortak şekilde Gergyovden (hıdrellez), Dimitrovden (Kasım), Velikden (büyük Perşembe – kırmızı yumurta), ve son bahar festivali Sveti 40 mıçenitsi (Kırklar) kutlamaktadırlar. Kızılbaş kadınları Bulgarlardan kaçmamışlar, gerçek Türkler arasında ezik duruma hiç düşmemişler, Bulgarlara eş verebilirler ve onlardan eş alabilirler; ancak Türklerle bu tür alışverişe hiç girmemişlerdir. Aralarında kan davası güdebilirler. Kemallar’a gelen ilk kızılbaş kafile civar kızılbaş köylerden Mahmut Dede önderliğinde gelmişlerdir ve bu vesileyle Kemallar’ın 5. mahallesi onun adıyla Mahmutlar Mahallesi olmuştur. Mahmutlar mahallesi Malık Porovets – Ruse yolunun iki tarafındaki ormanlık alana yerleşmiştir. Mahallede başta cami yoktu, ilk küçük cami Kırım Savaşı’nın ardından yapılmıştır.
Camilerden ayrı olarak her mahalle yağmur sularını tutmak ve sulamayı yapmak için baraj ve göl oluşturmuştur. En büyük göl Mahmutlar mahallesi ve Danacı mahallesi arasındaki gölmüş, Hristo Botev mektebi, ve banya arasındaki.
1853 – 1854 yıllarında bölgede tekrar savaş baş göstermiştir (Kırım Savaşı). Kemallar Razgrad – Silistra ve Şumen – Tutrakan arası üs merkezi seçilmiştir. Bugünkü merkezde askeri üsler oluşturulmuştur. Üslerin yapımında Bulgarlar olduğu kadar türk ahali de görev almıştır. Yapılan bu kazarmalar Fransız mühendisler önderliğinde sağlam ve modern yapılmışlardır. Ve kazarmalar etrafında ticari hayat da canlanmaya başlanmıştır (tüccarlar, gıda ürünleri ve alkollü içecekler satıcıları, terziler, demirciler vb.) Ve bu canlanmadan dolayı Kemallar’ın merkezi Cami mahallesinden Danacılar Mahallesine kaymıştır. Burada Cuma günleri (Müslüman yoğunluktan dolayı) oluşan Pazar ve ticari hayat savaştan sonra da devam etmiş, civar köylerden de millet gelmeye başlamıştır. Ve böylece Haftalık Cuma pazarı böyle oluşturulmuştur.
Kırım Savaşı’nın ardından bölgede haydutluk faaliyetleri çığrından çıkmıştır.
1860 yılında bölgede idari değişiklikler yapılmıştır. Razgrad kazası müdürlük halini almış ve Kemallar da nahiye merkezi olmuştur. 1864 yılında 7 sancaklı büyük Tuna vilayeti kurulduğunda en büyük sancak 9 kazası olan Rusçuk sancağı olmuştur (Silistra, Yeni Pazar, Tutrakan, Razgrad (Hezargrad)…) Kemallar da Razgrad sancağının nahiyesi sayılmış ve bugünkü MBP’nin olduğu yerde de bölge ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bir amirlik inşa edilmiştir.
Kırım Savaşı’nın ardından Deliorman ve Dobrudja bölgelerine Kafkaslardan çok Çerkez göç etmiştir. Kemallar’daki Çerkez mahallesi Mahmutlar mahallesinin güneydoğusuna oluşturulmuş ve stadyuma kadar ulaşmıştır. Çerkezler Müslüman olup camiye giderler ancak karakter itibariyle türk ve bulgardan farklılık göstermekteler. Düğünleri sesli yapmakta, at yarışları ile birlikte. Avcılık hayatına ve hırsızlığa alışkınlardır tarımsal hayata değil. Bu farklılıkları yüzünden ne bulgarlar ne türkler tarafından sevilmişlerdir. Çerkez mahallesi Bulgaristan 1908’de bağımsızlığına kavuşana kadar varlığını sürdürmüş ve o zaman geri çekilen türk askerleriyle beraber tamamen Kemallar’ı terk etmişlerdir.
Bölgenin bağımsızlığa kavuşma savaşı 12 Nisan 1877 yılında Ruslar tarafından başlatılmış, 1878 Edirne Antlaşması’na kadar olanlar olmuştur.
Türk-Rus Savaşın ardından Bulgaristan’da nüfus idaresi başlatılmış, kurtarılan yerler idari birimlere ayrılmıştır. İsperih, Razgrad bölgesinin taşra merkezi olmuştur. 1888 nüfus sayımında Kemallar ve bağlı köyler 32 052 kişi (16 248 erkek – 15 804 kadın) çıkmıştır. 852 km2 alan ve km2 başına 37.6 kişi yoğunluk.nüfus yapısı 6949 – Bulgar hristiyan; 25 096 - Müslüman + çingeneler ; 5 – evrei; 2 – ermeni. Nüfusun içinde okur-yazar sayısı 2025; geri kalan 30 027 kişi okuma yazma bilmiyordu.
Türklerin geri çekilmesinin ardından bölgede özellikle 1890 sırasında Türk nüfusu ciddi bir şekilde azalmıştır. 1894’te Kemallar nüfusu 26 269’a düşmüştür (13 366 – erkek; 12 903 – kadın). Bulgarlar göçlerine başlamış ve merkezi yerlerde nüfus tekrar artmaya başlamıştır.
17 Mayıs 1901 idari reformları çerçevesinde Kemallar Razgrad bölgesinin taşra merkezi olmaya devam etmiş nüfus 4441 inmiştir. 1914 yılında Romanya Silistra ve Tutrakan civarlarını aldıklarında Bulgaristan’da idari değişikliklere gidilmiş ve Mumcular (Sveshtari), Kadırska (Kitanchevo) yerleşkeleri oluşturulmuştur. Ve bu oluşumla Sveshtari ve Lıvino Kemallar bölgesinden ayrılmıştır.
Bağımsızlıktan sonra Kemallar’a göç eden ilk Bulgar 1859’da gelen Stefan Atanasov Stefanov, Türklerin tabiriyle “Gyaur Stefan”. Rus – Türk Savaşı sırasında türk – Bulgar çatışmalarının hızlandığı zamanlarda Stefan ve ailesi 40 gün kadar Hacı Celiller ailesinde saklanmışlardır.
1879 sonbaharında Razgrad’tan Atanas Hacıpetkov Tırgovishteli eşi Mariya Doçeva ile İsperih’e yerleşmişlerdir. Tüccar oldukları için kısa sürede Kemallar’da köşeyi dönüyorlar ve İsperih’in ilk et ürünleri dükkanını açıyorlar. Kendisini Türklerle olan sorunlarından dolayı “Fogaciyata” olarak çağırıyorlar. 1892 yılında ailenin bir oğlu oluyor Stefan ve 1893’te de bir ikincisi Petko; ve bu iki kardeş Kemallar’da doğan ilk Bulgar kökenli insanlar oluyor.
1891 yılında Kemallar’a Botev çetelerinin önemli ismi Vladimir Drumev Vırbanov yerleşiyor. Vırbanov Romanya’da Maçin’de yetişiyor, faaliyetlerinden dolayı Sofya’da hapis de yatıyor; Maçin’de Rusya’dan gelen türk kökenli Osman Rüstemov ile tanışıyor. Osman da Romanya’nın bu kasabasında kendini yabancı gibi hissediyor ve kendisi gibi olan diğer Bulgar kökenlilerle arkadaşlık kuruyor. Drumev ile beraber Botev çeteleri ihtilal komitelerine katılıyor. Drumev Bulgaristan’a geçme kararı aldığında yanında Osman’ı da alıyor. Kemallar’a geldiklerinde fark edilmeleri uzun sürmüyor. Osman’a halk “Maçinliyata”; Drumev’e de “Komitata”, “Daskalata” lakaplarını takıyor. Osman ve Drumev arasında oluşan bu arkadaşlık Kemallar’da ilk Bulgar – türk yakınlaşması olarak tarihe geçiyor ve sonraki ilişkiler için örnek teşkil ediyor.
Bölgeye en yüksek sayıda göç 1906 – 1912 yılları arasında olmuştur, 65 – 70 bulgar aile göç etmiştir. Özellikle bu dönem aralığında burasının fazla Bulgar göçüne tabi tutulmasına sebep savaştan sonra Güney Dobrudja üzerinde oluşmaya başlayan Romanya gücü olmuştur. İkinci büyük göç dalgası da 1. Dünya Savaşı’ndan sonra 1918 – 1919 yıllarında olmuştur.
Bölgede yavaş yavaş artan Bulgar sayısıyla doğru orantılı da politik hayat da canlanmaya başlamıştır. 1912’de Kemallar’a gelen öğretmen Yustinyan Petrov (sosyalistlerden) gelir gelmez faaliyetlerine başlamış ve kısa sürede entelektüel çevreyi etrafında toplayabilmiştir. Parti lideri olarak İvan Petrov seçilmiş, partinin politika arenasına ilk çıkışı Yustinyan Petrov’un okul müdürü olarak seçilmesinden sonra olmuştur. Kurulan bu sosyalist kökenli parti 1901’de kurulan BZNS (Bılgarski Zemedelski Naroden Sıyuz) partisinin ardından kurulan ikinci parti olmuştur.
1894’te ilk banka olan Bılgarskata Zemedelska i Kooperativna Banka kurulmuştur. O dönemde fazla göç almaya başlayan ve buraya gelen çok sayıda mülksüz insanlardan dolayı banka kısa sürede faaliyetlerini arttırmıştır.
1879’da ilk posta işletmesi kuruluyor. Ancak yetersiz talep gereği postane uzun yıllar 1-2 kişiyle faaliyetlerini yürütüyor.
1898’de Kemallar’da ilk piyes sahneleniyor, “İlyo Voyvoda”
26 Ekim 1903’te ilk gazete çıkıyor “Vestitel” tabi basımı o zaman en yakın matbaa olan Şumen’deki Opit matbaasında yapılıyor. Haftalık bir gazete oluyor, iki yılda 90 sayı basılıyor 18 Şubat 1907’de son sayısı çıkıyor.
1908 yılında ilk resmi doktorumuz teşrif ediyor, Dr. Dimitar Vladov.
İkinci gazete denemesi ise 6 Mayıs 1911’de ilk sayısı çıkan genel politika içerikli her hafta perşembeleri çıkan “Probuda” ile oluyor. Basımı Razgrad’daki Far matbaasında oluyor.
SAVAŞLARDAN SONRA
23 Ağustos 1925’te Kemallar ikinci defa Ruse bölgesinin taşra merkezi oluyor. Bu zamanki merkez olarak 15 kasaba 29 köy içermektedir. 613.9 km2 alana yayılmakta ve 35 792 kişi barındırmaktadır, km2 başına 58.3 kişi.
1927’de “Kemanlarski Vesti” gazetesi yayın hayatına başlıyor, 225 sayının ardından 1934’teki isim değişikliğinin ardından gazete ismini “İsperihski Vesti” olarak değiştirerek hayatına devam ediyor ve sadece 6 sayı daha çıkarıp kapanıyor. Gazete İsperih’te Petko Atanasov matbaasında basılıyor.
19 Mayıs 1934 yılında Kemallar Şumen bölgesinin kapsamına alınıyor. 1940’larda Dobruja tekrar Bulgaristan ile birleştiğinde Ruse bölgesine alınıyor.
1942 yılında yoğun çabaların ardından eskiden yapılmış askeri yapıların içinde ilk hastane binası oluşturuluyor, sadece 20 yataklı dahiliye bölümü.
İlk film projeksiyonu 13 Ocak 1943 tarihinde “Sinyata Lisitsa” – Mavi Tilki filmi ile oluyor.
İlk futbol takımımız “Benkovski” veteriner Dr. Atanas Stanev önderliğinde kuruluyor. İlk futbol maçlarına 1922’nin yazında başlıyor ve yıl sonuna doğru Gara Samuil ile ilk maç gerçekleştiriliyor.
İSPERİH SOSYALİZM YOLUNDA
Köy tarımının gelişimi ve insanlar arası yardımlaşmanın temini gereği ilk TKZS Zdravets Köyünde 1945’in başlarında kurulmuştur.
28 Şubat 1945 – Yonkovo
8 Mart 1945 - Golyam Porovets
25 Nisan 1945 – Vladimirovtsi
7 Ağustos 1946 – İsperih
5 Mayıs 1946 yılında İsperih’ten geçecek olan Samuil – Silistra demiryolu inşasına start veriliyor. Ve İsperih garasına ilk yolcu treni 6 Kasım 1948’de geliyor.
31 Ocak 1960 tarihi itibariyle de 38 numaralı parlamento kararı doğrultusunda İsperih şehir statüsünü kazanmıştır.
