Eyüp COŞKUN** - Ferhat ENSAR
ÖZET
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Türk kültür ve edebiyat tarihi için önemli bir eserdir. Bu eser XVII. yy. Osmanlı’sında Anadolu’dan Rumeli’ye, kavimlerin ve inançların kaynaştığı geniş bir coğrafya hakkında bize birinci derecede kaynaklık etmektedir. Bu geniş coğraf-yaya Bulgaristan toprakları da dâhildir ve Seyahatname, Bulgaristan’ın XVII. yüzyıldaki siyasî-sosyal ve iktisadî yapısıyla ilgili önemli bilgiler taşımaktadır. Bu çalışma kapsa-mında da Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden yararlanılarak Bulgaristan’da yer alan bazı kültür merkezlerinin XVII. yüzyıldaki tarihî ve kültürel yapısı aktarılacaktır.
Yüzyıllar boyunca Osmanlı idaresinde kalan Bulgaristan, Türk kültürü ve mede-niyeti etkisinde şekillenmiştir. Osmanlı hâkimiyetindeki Bulgarlar, Eflak ve Sırp-lar gibi özerk bir yapıya sahiptiler. Osmanlı idaresi sırasında Bulgarlara, yaşadık-
* Bu yazı Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi’nin 17. Sayısında Yayınlanmıştır. **Yard. Doç. Dr. Mustafa Kemal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü.
ları toprakların tabiatı gereği “Voynukluk” ve “Doğancı lık” görevleri verilmektey-di. Buna karşılık “Avarız-ı Divaniye” ve “Tekâlif-i Örfiyye”den muaf tutulmuşlardı.
Bulgarlar için özellikle “Voynuk” tabiri yaygın şekilde kullanılmıştır. Örnek ola-rak, Kanunnâme-i Osman’da “Voynuk”ların çalışma şartları, gelir ve vergi gibi hukukî durumları düzenlenmiştir (Ahmet Refik, 1989: 3-5). Seyahatnâme’de Evliya Çelebi’nin de yer yer “Voynuk” tabirini kullandığını görüyoruz. Türklere ait belgelerde Bulgar ifadesi ilk defa 1793 yılında Dağlıların isyanı üzerine, Buğdan taraflarına iltica eden Bulgarların memleketlerine iadesi için Buğdan Voyvodası Mihal’e yazılan hükümde zikredilmiştir (Ahmet Refik, 1989: 6).
Bulgaristan’daki tarihî ve kültürel yapı üzerinde yapılacak çalışmalarda, son bir iki yüzyılda bu topraklarda ve tüm Balkanlar’da yapılan birçok savaş sonucunda tarihî ve kültürel yapıda önemli değişikliklerin gerçekleştiği göz önünde bulun-durulmalıdır. Çalışmamızın bu topraklarda kaybolmaya yüz tutmuş tarihî ve kültürel varlıkların tespit edilmesinde ve 17. yüzyıldan sonra meydana gelen değişikliklerin ortaya çıkartılabilmesinde yararlı olabileceği düşüncesindeyiz.
Seyahatnâme üzerinde yapılan çalışmalar, daha çok eserin bir bütün olarak yayımlanması doğrultusunda gerçekleşmiştir. Bu doğrultuda yapılabilecek bir çalışmanın yanında, araştırmacıların Seyahatnâme’den daha kolay yararlanabi-lecekleri ve eserden hareketle farklı bakış açılarının geliştirilebileceği çalışmalar da yapmak mümkündür. Bu düşünceden yola çıkarak hazırladığımız “Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde Bulgaristan’daki Bazı Kültür Merkezleri” isimli yazıy-la Bulgaristan’la ilgili çalışmalarda bulunan araştırmacılara kolaylık sağlamayı hedefledik.
Çalışmamıza temel oluşturan metinleri, dilinin daha anlaşılır ve günümüz Türkçesine daha yakın olmasından dolayı, Mümin Çevik’in hazırladığı ‘Tam Metin Seyahatname” adlı çalışmadan aldık.
Evliya Çelebi, Bulgaristan’a gezip görme ve öğrenme arzusunun yanında, kendi-sine verilen birtakım görevleri de yerine getirmek üzere gitmiştir (Mehmed Tahir, 1983: 49; Ak, 1998: 426). Bu durum, Çelebi’ye gittiği yerlerin sosyal ve ekonomik şartlarını daha ayrıntılı bir biçimde tespit edebilme imkânını sağla-mıştır.
Evliya Çelebi, Bulgaristan coğrafyasında yolculuğuna devam ederken, eserinde gözlemlerinin yanında tarihî bilgileri de vermeyi ihmal etmemiştir. Hatta önem-li gördüğü olaylarla ilgili olarak beyitler yazmış ve tarih düşürmüştür.
Alperen, Bacıyan-ı Rum veya Abdalan-ı Rum adıyla anılan Horasan erenlerinin Rumeli’ye geçişinde çok önemli yerlerden biri de Filibe, Sofya ve özellikle Deliorman yöresidir.
Evliya Çelebi’nin gözlemleri Osmanlı Devleti’nin duraklama devrine isabet eden bir dönemde bölgedeki sosyal-kültürel dönemi anlatması ve geçmişin parlak dönemlerinden günümüze önemli bir geçişi dile getirmesi bakımından dikkate değer niteliktedir.
1062 YILI ZİLHİCCE AYI SONLARINDA BABA DAĞI’NDAN RUMELİ EYALE-TİNE GİTTİĞİMİZ
Babadağı’ndan güneye giderek Yayla köyüne, oradan İnehan Çeşmesi köyüne geldik. Büyük bir korusu vardır. Oradan da ileri giderek Astarâbâd kasabasına geldik.
Astarâbâd Kasabası: Özü eyaletinde, Babadağı’na bağlı Dergâh-ı âlî yeniçeri kapıcı ağalarının hassıdır. Yeniçeri ağası tarafından idare olunur. Subaşısı ve şehir kethüdası vardır. İmaretleri bir bayır eteği ve geniş bir öz içinde olup, bağlı ve bahçeli, kiremit ve şendere tahta örtülü bin beş yüz adet hanesi olan, Müslümanları az bir kasabadır. Hanları, meyhane ve bozahaneleri, iki yüz kadar da dükkânı vardır. Kiliseleri çoktur. Halkı paşaya hediyeler getirip ihsanlar aldı-lar. Buradan da güneye doğru gidip gelişmiş köylerden geçerek Karamuradlı kasabasına geldik.
Karamuradlı Kasabası: Babadağı hâkimi idaresindedir. Geniş bir vadide olup bin evli Müslüman kasabasıdır. Şendere tahta örtülü bir cami ve iki hanı vardır. Bunlardan başka imaretten eser yoktur. Ancak on adet dükkân ve üç sıbyan mektebi vardır. Halkı hep Tatar’dır. Caminin minaresi tahta örtülü olup sivri kubbenin ucunda göğe yükselen görülmeye değer bir sanat eseridir ki eşi yok-tur.
Buradan yine güneye giderek Karasu kasabasına geldik. Burası Dobruca sınırla-rı içindedir. Susuz bir yer olduğundan ve her sene Tuna nehrinin taşmasından azmaklar kalıp suları kara olduğundan, buraya Karasu derler. Eskiden av yeri olup güzel bir yer imiş. Yıldırım Bayezıd’ın oğlu Şehzâde Musa Çelebi, bir gece çapulcular ile gelip şehri ele geçirerek bazı yerlerini yıktırmıştır, Sonra Bayezıd-ı Velî tamir ettirmiştir. Hâlâ Özü eyaleti vezirlerinin padişah hassıdır. Hâkimi, paşa ağalarından biri ile voyvodadır. Yüz adet bağlı yerleri ile yedi kese paşa parasını ve dört kese kendi parasını alıp idare eder. Üç yüz paye ile kaza olup nâhiyelerinden kadısına yedi kese gelir olur; Sipah kethüdâ yeri, yeniçeri serda-rı, vergicisi ve muhtesibi vardır. İç mahalle olup, bin adet kiremit ve tahta örtü-lü tek katlı, iki katlı evleri vardır. Dobruca toprakları olduğundan buğday üretimi boldur. Kışı şiddetli olur. Suyu, Tuna halicinden gelir. Küçük, güzel bir camii, bir hanı, bir hamamı, yedi adet sıbyan mektebi, yedi yerde sebilhanesi, iki kahveha-ne, iki boyahane, üç bozahâne ve kırk-elli kadar dükkânı vardır. Burada kadın çengilere “köyende” derler. Gayet çoktur. Ulu orta, ev ev gezerler; ceşte, ravza, karadüzen ve aflık çalıp dolaşırlar. Ayıp değildir. Bütün ayanı bu derde alışıktır. Şer’î hâkimi ve örf hâkimi yasaklayamazlar. Zira halkı razı olmazlar. Bu köyende-ler hâlen binlerce soylu kimseleri berbat edip, ev sahiplerini iflâs ettirip kendi-lerine hizmetçi etmişlerdir.
Buradan yine güneye giderek Bülbül köyüne geldik, Müslüman köyü- dür. Oradan Kurnacık köyüne geçtik. Bu da Müslüman köyüdür. Sonra Döğenciler köyüne geldik. Karasu nahiyesinde Müslüman köyüdür. Oradan Çardaklı köyüne geldik. Sonra Kasablı köyüne. Bunlar da Müslüman köyleridir. Hacıoğlu nâhiyesindendir. Buradan Hacıoğlu Pazarı kasabasına geldik. Buradan kıble tarafına giderek Denkler köyüne geldik. Alaybeyi ziyafeti için yoldan sağa sapıldı. Buradan Güllü köyüne geldik. Halkı hem selim, hem Müslümandır. Sonra Karacaot köyüne vardık, Pravadi yolu sol tarafımızda kaldı. Buradan Müslüman ve Bulgar köyü olan Arnavudlu köyüne geldik. Oradan Karamadara köyüne. Bunlar, Emir Paşa köyleridir. Buradan Yörük Kasını köyüne geldik. Gelişmiş bir köydür. Oradan Karacaot köyüne geldik. Kamçı nehri kenarında, Müslüman ve Bulgar köyüdür. Paşa efendimiz, paşa çiftliğinde, göğe yükselmiş bir kulede misafir oldu. Ma’mur, gelişmiş bir yerdir. Buradan akan Kamçı Nehri, Kazan ve Şıpka dağlarından gelip Köprü köyünden geçerek Varna şehrinin Galata semti yakınında Karadeniz’e dökülür. İçinde şayka gemileri kışlar. Sonra buradan bir günde, yüz bin güçlükle, Kamçı Nehri’ni coşkun hâlinde iken geçtik; ağalar ile paşa efendimizin ağırlıkları ise bir günde zorlukla geçirildi. Karşı tarafta Kazan balkanı eteğindeki Gelinlik köyüne geldik. Tamamen Bulgar köyüdür. Burada konaklayıp yüklerin geçirilmesini bekledik.
Buradan da güneye, bin güçlükle ve yokuş yukarı giderek, bir günde Çalık kayak köyüne vardık. Allah korusun, öyle bir tehlikeli ormandır ki benzeri görülmemiş-tir. Zira buradaki çınar, çam, meşe ve kavaklar bir yerde yoktur. Ağaçlarının sık-lığından toprağa zerre kadar güneş ışığı sızmaz. Hâlâ o yedi adet çalık kayak, yol üzerinde durur. Haydutların çokluğundan, yüz-iki yüz kişi ile geçmek imkânsızdır.
Gayet korkulu ve tehlikeli yerdir ki, geçenin belinde kuvvet kalmaz. Ortadaki Balkanköyü, güzel bir köydür. Bu balkanda güveni sağlamak için oturanlar bütün kanunî yükümlülüklerden affolunmuşlardır. Amma yine başka yerlerden haydut-lar gelir, bu limanda kervan vurup, avlanıp kaçarlar. (...)
Oradan ertesi günü sabahleyin Çalıkkavağı dağını aşıp, güneye tepe aşağı inerek Dobral köyüne geldik. Üç yüz evli Bulgar köyüdür ve serbest zeamettir. Oradan yine güneye giderek Dilâverefendi köyüne geldik. Müslüman köyüdür. Bir camii ve yüz evi var. Burada Dilaver Efendi, paşaya bir ziyafet vererek bir at hediye etti. Oradan güney tarafa gitmeyip batıda köyler içinden giderek Saray köyüne geldik. Çelebi Sultan Mehmed Han asrında mamur kasaba imiş. Hâlâ meydanda Süleyman Hanın faydalı, küçük bir köşkü ve validesinin bir câmii kalmış. Yüz kadar fukara evleri ancak var.
Buradan batıya doğru ilerledik, Çalıkkavak dağları eteğini geçerek İslimye kasa-basına geldik.
İslimye Kasabası: Edirne kralının yaylak tahtı olduğundan, o zaman büyük bir şehir imiş. Hüdavendigar Gazi Edirne’yi fethedince, bu kaleyi de kuşatıp fethin-de zorlukla karşılaştığından, fetihten sonra surunu yıktırmıştır. Şehrin kuzeyin-deki bayırlar üzerinde eserleri görünür. Burada, ibret verici bir kilise temeli de meydandadır. Sonra Çelebi Sultan Mehmed bu şehrin su ve havasından hoşlan-mış, av için buraya gelip dinlenirmiş. Hâlâ şehrin kıblesindeki sahrada yaptırdı-ğı sarayın büyük temelleri görünüyor. Burası yüz elli akçelik şerif kaza olup, kadısına senelik beş kese hâsıl olur. Hâlâ imaristanı Çalıkkavak balkanına bitişik olan yüksek dağın eteğinde, yüksek bir bayır üzerindedir. Her tarafı bağlı ve bahçeli olup, akarsulu evleri vardır. Pencereleri ve kapıları, kıbledeki mamur sahraya bakar. On iki mihrabından biri de çarşı içindeki bir minareli aydınlık cami olup, cemaatı çoktur. Çocuk mektebi çoktur, On tane hanı var. En güzeli Sultan Dördüncü Murad’ın defterdarı Koca Mevlevi Vezir Mehmed Paşa’nın hanı olup, çarşı içinde olduğundan o pazara güzellik vererek gelen gidene minnetsiz misafirhane olmuştur. Gerçi kiremitle örtülüdür amma, çok sağlam yapılmıştır.
Kapısı üzerindeki tarihi: ‘Yapıldı yolcu aram itmeğe lillah men-zilgah, 1052”. Bir tane faydalı ve küçük hamamı var, Amma akar-suları hesapsız olduğundan, her evde mutlaka gusulhane vardır. Akan hesapsız nehirler bayırdan aşağı aktığın-dan, her göz üzerinde nice un değirmeni, su arkları ve debbağların keçe, kilim, kebe denkleri dönmektedir ki, hesabı sayılmaz. Çünkü bu şehrin beğenilen sanatlarından biri de Yanbolu kebesi dedikleri kebedir ki, bu şehirde işlenip Rum, Arap ve Acem’e gider. Ekseri vilayet ayanının ticareti ve sanat ehlinin iş ve kazancı, çeşitli tiftik, kebe ve rengârenk ve-lenseler yapmaktır. Hepsi bu denk değirmenlerinde dönüp su içinde pişer. Görülmeye değer, çark-ı felek gibi dolaplardır. Bu dükkânlardan başka, Sultanî çarşısında yüz kadar dükkânı vardır. Bedestanı yok. Halkı elvan çuka elbiseler giyip, Bulgar lisanını da konuşurlar. Halkı hep Bulgardır.
Burada bir gün oturuldu. Ertesi gün batıda dağ eteğinde, mâmur köyler içinde yol alarak Hızırağa köyüne geldik. Dağ eteğinde, iki yüz evli, cami ve hanlı Müslüman köyüdür. İbrahim Han oğulları vakfıdır. Halkı bütün vergilerden muaftır.
Yine dağ eteğinden giderek batıda Zağra Yenicesi Kalesi’ne geldik.
Zağra Yenicesi Kalesi: Burası eskiden Bulgarlarla Sırplılar arasındaki bir kız davasından dolayı bir zaman harap kalıp, sonra 766 tarihinde Lala Şahin Paşa tarafından fethedilmiş; fetih sırasında güçlük çekildiği için kalesi yıkılmıştır. Rum diyarında cennet kokulu Şam’a benzeyen gönül açıcı bir şehirdir. Ve Cermen Paşa’sının hasıdır. Voyvodası yüz adamı ile hükümet eder. Hâkimi üç yüz akçe payelidir, kadısına adalet üzere on kese gelir getirir. Çeşitli defalar beş yüz akçeli mollalara sadaka olunmuştur. İmaristanı hep Zağra sahrasında olup, etrafında bağlar vardır. Şehre Zağra Yenicesi derler. Çünkü Rum diyarında üç Yenice var: biri Vardar Yenicesi, biri Karasu Yenicesi ve biri de budur. Hepsi yedi mahalledir. Yedi mabedi olup, ancak ikisinde cuma namazı kılınır. Sarıcapaşa Camii, çarşı içinde olduğundan cemâati çok, bir minareli, faydalı ve küçük bir camidir. Yine çarşı yakınında Ömer Çerçi Camii vardır. Geri kalanları mesciddir. Yedi tane mektebi, üç hanı, yüz elli dükkânı, bir ferah hamamı vardır. Hamam, Ali Paşa’nındır. Diğerleri ev hamamlarıdır.
Velhasıl oldukça güzel bir kasaba olup, sahrası gayet verimlidir. Halkı Rumeli çıtağı ve yörüğüdür. Reayası Rum ve Bulgar’dır.
Ziyaret Yerleri: Şehir içinde, Şeyh Hazret-i Kara Şemseddin Simavî: Halvetî tarikatinde binlerce müride sahip ulu bir zat olup Çelebi Sultan Mehmed’in şeyhlerindendir. Çok gezmekle ve remil ilminde meşhur olup bazı taşkınlıkları üzerine şehirden sürülerek bu Yenice şehrinde otururken vefat etmiştir. Başka türbe ve ziyaretgâhı vardır. Abdullah Dede: Bektaşîlerden gürbüz er imiş. Buradan hareketle kıbleye giderken, Kuns adlı köyde Meyitoğlu Mehmed Bey adlı zatı ziyaret ettik. Ulu asitâne olup, binası Çelebi Sultan Mehmed yapısıdır. Nur mezarı üzerinde yüksek bir kubbe, bir cami, bir aşevi var. Sabah akşam gelip gidene çorbası boldur.
Çelebi Sultan Mehmed Han’ın bu Zağra Yenicesindeki hayırlarından biri de suyolu olup, kıble sahrasına doğru akar, Oradan yine Zağra Yenice’sinden bir saat uzaklıkta, kıblede ve Filibe yolu üzerinde, Adatepe denmekle meşhur bir yer var ki, dört tarafında il ve vilayet yoktur. Çok yüksek olup, yarım saatte çıkılır. Bunun tepesindeki Kademli Babasultan Türbesi: Hoca Ahmed Yesevî izni ile Rum’a gelmiş, fağfur diyarı toprağında Kazak kavmi kölelerinden arif-i billâh bir kimse imiş. Hacı Bektaş-ı Velî’den cihaz-ı fakrı kabul ederek bu yüksek dağı barı-nak edinip dua seccadesine oturmuş; yedi senede ondan binlerce can izin almış; sonunda ahiret diyarına göç edip yüksek bir tepe üzerinde azizi toprağa vermiş-lerdir. Çelebi Sultan Mehmed Han, azizin vefat haberini işitince, Edirne’den ılgarla adam gönderip üzerinde nurlu bir kubbe yaptırmıştır. Ayrıca bir tekke, bir imâret kiler, mescit ve meydan yaptırıp, yedi parça, köy vakfeder. Bütün vilâyet âyânı bu Babâ’ya itikat eder, kurbanlarla gelip giderler. Aziz merhum, sağlığında çobanlık ederek kaval çalarmış. Hâlâ kavalı başları ucunda asılı durur. Kaddesena bisırrihül aziz...
Oradan yine Yenice’ye gelip batı tarafa giderek, Hızırbey köyüne geldik. Bulgar ve Müslüman köyü olup vakıftır. Buradan yine batıya devam ederek Eski Zağra şehrine geldik.
Eski Zağra: Eski adı Ugandıra’dır ki, Rumca kızıl yumurta demektir. Bu şehirde-ki büyük kilisede kızıl yumurta günü etraf köy ve nahiyelerde bulunan Hıristiyanların hep toplanması, bu adı almasına sebep olmuştur. Nice Padişah eline geçip mamur olmakta iken, 766 tarihinde Yıldırım Bayezıd Han zamanında Koca Lala Şahin Paşa eliyle fethedilip kalesi harap edilmiştir. Hâlâ kalıntıları şehrin çeşitli yerlerinde görülür. Burası, Abaza Mustafa Ağa adlı bir gazinin ser-best zeâmetidir. Üç yüz payesiyle şerif kazadır. Yedi tane nahiyesindeki yüz yirmi dört köyden senelik yedi kese kadı hakkı hâsıl olur. Zeâmet sahibine dahi öşür, cürüm, cinayet ve bedavadan yedi kese hâsıl olur. Müftü, nakip, sipahi kethüda yeri, yeniçeri serdarı, şehir bacdarı ve muhtesibi vardır. Subaşısı, zeâmet sahibi tarafındandır. Amma haraç emini padişah tarafındandır. Arkası, kuzey tarafında dağlara yaslıdır. Yukarısı bağlıktır. Edirne şehrine kadar 24 ılgar ile gidilir ki, arası mamur köy ve beldelerle süslü sahradır. Zağra, bu sahranın kuzeyindedir. Şehir evlerinin pencereleri kıbleye bakar. Altlı üstlü yüksek saraylardır. 3000 tane kiremitli evi var. Şehir, Filibe’nin yan tarafına düşer. 760 kadar bölme, cadde ve anayolları vardır. On dört mahalledir.
Câmileri: On yedi mihraptır. Çarşı içindeki büyük cami, Hamzabey Câmii olarak bilinir. Büyük kubbeli, mevzun minareli bir câmi olup, gece ve gündüz kalabalık cemaati bulunur. Şehirde bundan büyük cami olmayıp kubbeleri mavi kurşunla örtülüdür. Kıble kapısı üzerindeki tarihi: “Seman miede Mûsa Çelebi ibn Yıldırım Han asrında ümradan Hamza Bey binasıdır, 700.”
Yine çarşı içinde bulunan Yenicâmi aydınlık ve ferah olup kimin yaptırdığını bilmiyorum. Noktacı Camii, Nalbey Camii, Alipaşa Camii, Tekke Camii. Bu beş cami birer minareli, kâgir bina ve kub-beler ile süslü mabetlerdir. Her câmiinde birer dersi olup, Alipaşa Medresesi adı ile bir de medresesi vardır. Kırk iki adet mektebi olup, hepsinin iyisi sağlam vakıfları olan Hamzabey mektebidir. Beş tane gönül alıcı hamamı var. Çarşı içinde Çifte Hamam, Alaca Hamam, Küçük Hamam, Paşa Hamamı, Yeni Hamam. Bu hamamlardan başka iki yüz tane hamam sahipleri daha vardır. 855 adet dükkân ile süslü olup, Unkapanı’ndan aşağı uzun çarşısı gayet mamurdur. Kâgir bina olan sağlam bedestanı nice bezirgânlarla dolu güzel bir pazardır. Bilgini, şairi ve iyi huylu kişileri çok; şeyh-leri, imamları ve derviş meşrep adamlara hesapsızdır; hepsi elvan çuha, ak meşe, elvan sof giyerler. Hava ve suyu çok güzeldir. Beyaz ekmeği, ayvası, sarı balı, nohutlu çöreği, tavuk böreği, bey armudu, Hüsn-ü Yusufarmudu, şırası, elvan kirazı meşhurdur. Şehir beşinci iklimin ortasında olup, su ve havası mute-dildir. Her evinde birer çeşme akar. Hepsi zevk düşkünü, fakir sever, garip dostu adamlardır. Bu şehirde üç gün kalarak canları ile can sohbeti ettik. (...)
Eski Zağra Ziyâretleri: Küçük Hamam önünde Tohumbaba, bağlar içinde Devranbaba, Doğandede, Karaca Ahmed Dede de Debbağhâne mahallesindedir. Şehrin yarım saat yakınında Ahi Evran köyünde Abdülmümin Baba ziyaretgâhı vardır. Buradan güneye doğru gidip, Aranvutlar köyüne geldik. İki yüz evli, bağlı bahçeli mamur bir zeâmet olup, Müslüman ve Bulgar köyüdür.
Yine güneye giderek İkizler köyüne geldik. Mâmur bir Müslüman köyüdür. Zağra nahiyesinde zeâmet Yine güneye giderek Köseli köyüne geldik. Sade Müslüman köyüdür. Hacı Süleyman adında bir hayır sahibinin camii, tekkesi ve şeyhi var-dır. Bağı, bahçesi yoktur. Filibe sahrasında bir koru içindedir. Oradan yine güne-ye giderek İnebec köyüne geldik. Filibe sahrasında mamur ve verimli bir köydür. Buradan da hareket edip meşhur Filibe şehrine ulaştık.
BÜYÜK ŞEHİR FİLİBE
Buna “Filipopol” derler. Pol, şehir demektir. Ben Nemse kralına gittiğimde, bu Filibe şehrini çok sordu ve onun dağlarında olan altın, gümüş, demir ve kurşun madenleri benim ülkemde olsa cihangir olurdum diye, üzüntülerini bildirip can ve gönülden ah çekti. Şehir, nice hükümdarın eline geçmiştir. Hüdavendigar Gazi bizzat Edirne’yi fethettikten sonra, Lala Şahin Paşa’yı kalabalık bir askerle Filibe üzerine büyük kumandan tayin etti. Yedi yerden şehir kuşatılıp, Meriç nehrine köprüler yapıldı. Zorla ve kahren şahin kılıcı ile Filibe kalesi fetholundu. Gerçi küçük kaledir, fakat o zamanın kuşatmasına göre zordu. Hala bir kaya üze-rinde beşgen şeklinde kaya binadır.
Kale şehrin ortasında olmakla içinde imaretten eser yoktur. Ancak bazı mahzen-leri ve buğday anbarları vardır. İç il olduğundan cephane ve neferler lâzım değil-dir, Ancak mübarek bayramları ilan için iki şahi topu vardır. Filibe nazırı Mehmed Ağa tarafından atılır. Mamur edilse şirin bir kale olur. Eski bir şehir olup, Rumeli eyaletinde ve Sofya sancağındadır. Hâkimi nazırıdır.
Filibe’nin Hâkimleri: Evvela Peygamber şeriatı üzere hâkimi beş yüz akçe paye-siyle mevleviyettir. İdaresi altında dokuz adet nahiye nâibleri hükmeder. Şehir içinde üç nâibi var. Üçü de mevleviyettir. Üç yüz altmış parça kasaba gibi han, cami, hamam, çarşı ve pazarlı köylerinden mollaya senede kırk Rum kesesi hâsıl olur. İkinci hâkimi Filibe nazırıdır. Nazır, iki yüz adam ile hüküm ve hükümet eder. Kendisine yüz kese hâsıl olur. Üçüncü hâkimi şeri şerif tarafından şeyhülislâmlardır. Dördüncü hâkimi nakibüleşraftır. Beşinci hâkimi sipahi ket-hüd yeridir. Çünkü bu şehir sipahi madenidir. Altıncı hâkimi yeniçeri serdarıdır. Çünkü yeniçerisi de çoktur.
Yedinci hâkimi muhtesip, sekizincisi subaşı, dokuzuncusu köprübaşında bacdar, onuncu hâkimi köprübaşında gümrük emiridir. On birinci hâkimi padişah tara-fından harac ağasıdır. On ikinci zabiti koru ağasıdır ki, padişah develerinin çayır, otluk ve çimenlikleri ile avlanacak ormanlarını korur. On üçüncü zabiti şehir içinde ayak naibidir ki, bütün çarşıda terazi tutup alış veriş edenlere hâkimdir. On dördüncü hâkimi kethüdasıdır. Amma kale ağası yoktur Böyle bir büyük şehirdir. Bu kadar naibi vardır.
Rumeli şehirlerinde on adet bender şehirlerinin ilki, ikinci hükümet merkezi olan Edirne’dir. Ondan sonra Selânik gelir. Sonra Serezdir. Sonra Yenişehir’dir. Sonra Sofya şehridir. Ondan sonra cennete benzeyen Belgrad şehri gelir. Sonra Budin gelir. Ondan sonra mamur şehir Bosna Saray’dır. Sonra acaip şehir Üsküp Kalesi’dir. Ondan sonra bu Filibe şehri gelir ki, hepsinden şirin ve hepsinden bolluk bir büyük şehirdir. Her gün binlerce yük çözülür, bağlanır. Tüccar oğlu tüccar yeridir. Günden güne mamur olmaktadır. Allah kıyamete kadar Osmanlı-lar elinde mamur ede...
Filibe Şehrinin İmâr Durumu: Filiboz sahrasının ta ortasında, Meriç nehrinin güney kıyısında Çakıllıtepe, Boztepe, Canbaz Tepesi, Saray Tepesi, Nöbet Tepesi, Saat Tepesi, Pınarak Tepesi, Gözcü Tepesi, Valeli Tepesi adları verilen adı geçen dokuz tane yamrı yumru, boz boz kayalı dere ve tepeler arasında ve tepelerin zirvelerinde kat kat, boy boy, kâgir, bağlı bahçeli, altlı üstlü hepsi kızıl kiremit ile örtülü büyük saraylar ile güzel evler vardır. Fakat tepeleri hep toprak-sız ve yalçın kayadır. Havası kışa yakın olup, temmuzda adı geçen tepeler üzeri-ne dünyayı aydınlatan güneşin sıcaklığı tesir edince, sıcak, o kayalardan cadde-lere intikal edip şehir içi cehenneme döner. Tabiatı seven şehir halkı, Astamanika kasabasındaki Despot yaylasına çıkıp iki-üç ay hava alır. Amma kışın bu şehrin güzelliğine ve halkının hoş sohbetine doyum olmaz.
Mahalleleri: 23 İslam Mahallesi, 7 adet Latin, Sırp, Bulgar, Yahudi ve Rum mahallesi vardır. Frenk mahallesi yoktur. Yalnız bir mahalle Yahudisi var. Mahallelerinin başlıcaları: Saat mahallesi, Boztepe mahallesi, Canbaztepe mahallesi, Saray mahallesi, Nöbet mahallesi, Pınar mahallesi, Gözcü mahallesi, Valeli mahallesi, Eskicami mahallesi, Şahabeddin mahallesi, Karşıkasaba mahallesi ve diğerleridir. Sekiz bin altmış kadar saray ve başka evleri vardır. Filibe Nazırı Celep Ahmed Paşa’nın sarayı meşhurdur.
Câmileri: Elli üç mihrap ibadet yeri vardır. Çarşı içinde kalabalık cemaate sahip Ulucami, Edirne fatihi Gazi Hüdavendigâr Sultan Birinci Murad Han’ındır. Kârgir yapı büyük kubbelerle bezenmiş ve caminin içi çok süslenmiştir. Mihrab ve min-beri eski usul olduğundan o kadar sanatlı değildir. Avizeleri yoktur. Sade ve güzel olup ruhaniyetli, aydınlık bir camidir. Kapıları üzerine tarih yazılmıştır. Kıble kapısına altı ayak merdiven ile çıkılır. Sanat değeri yüksek bir minaresi var. Bütün kubbeleri mavi kurşunla kaplıdır. Vakıfları gayet çok olup, imamları ve hatipleri ve öteki hademeleri memnundur. Köprübaşında Şahabeddin Paşa Camii: Bu dahi çarşı içinde ve kalabalık yerde olmakla, gece ve gündüz kalabalık cemaati vardır. Caminin içi çok sanatlıdır. Mihrap ve minberi rengârenktir. Nazik bir yeşil çini ile yapılmış, uzun ve benzersiz, bir şerefeli bir minaresi var. Kıble kapısı üzerinde celî yazı ile yazılmış tarihi şudur: “Takab bel yâ hadimülihsân”.
Ulucami’nin avlusu yok idi. Bunun ise güzel bir avlu su vardır. Kubbeleri hep kurşunludur. Şehrin içinde Yeşiloğlu Camii, imaret camii aydınlık ve mamurdur. Anberkadı Camii, yeni ve aydınlıktır. Koru ağası Camii de yenidir. Köprübaşı Câmii’nin cemaati çoktur. Debbağlariçi Camii mesiredir. Uğraş Camii ulu dergâhtır. Bunlardan başka birçok mescitleri var. Medreselerinden Karagöz Paşa Medresesi, Şahabeddin Paşa Medresesi meşhurdur. Yedi adet darülkurrası var-dır. Ulucami’de şeyhülkurra Gazazzâde, Kur’anı yedi okunuş tarzına göre öğretir. Şahabeddin Paşa Darülkurrası da günlük okutur. Yetmiş tane temiz çocuk mek-tebi vardır. Her camide, her mahallede birer çocuk mektebinin bulunması zarurîdir. Evkaftan sene başında her çocuğa birer kat elbise verilir. Aşağı çarşı-daki Dede Mektebi’nin kapısı üzerindeki tarihi şöyledir:
Rûh-i kudsî kasd idüp târîh ana, Didi tarîhin Bekir (Hayrün Cemil). Sene 893.
Hepsi on bir tane gönlü yaralı dervişler tekkesi var. Hepsi de Halvetî celvetidir. Çoğu sanatkârları uzun saçlıdır. Kadirî, Gülşenî tekkeleri dahi var. Ancak Mevlevihanesi yoktur.
Hanları: Çarşı içinde Zâl Paşa Hanı, Dede Hanı. Şahabeddin Paşa Hanı civarın-daki kervansarayı da onundur. Ortapazar Hanı, Tahtakale Hanı, köprünün karşı başında Varoş Hani üçtür. Bunlar hep kurşun örtülüdür.
Hamamları: Hünkâr Hamamı kurşunludur. Binası gayet aydınlık olup, su ve havası güzeldir. Meriç Nehri kenarında Şahabeddin Paşa Hamamı’nın suyu güzeldir. Tahtakale Hamamı her zaman kalabalık, namlı hamamdır. Çelebikadı Hamamı, Yedi Hamam, Kadıasker Hamamı, köprünün öte başında ki Varoş Hamamı çiftedir. Herkese açık bu sekiz hamamdan başka, şehir içinde vilayet ayanının yüz altmış beş kadar husus saray hamamları vardır.
Çarşısı: Sekiz yüz seksen dükkândır. Köprübaşından ta Ulucami’ye varıncaya kadar bin altmış adım uzunluğunda bir caddedir ki, baştanbaşa büyük taşlarla eski usul üzere döşelidir. Bu ana caddenin iki tarafı kat kat büyük dükkânlarla süslü olup uzun bir çarşıdır. Tahtakale çarşısı da mamurdur. Balık pazarı, Beyazlar pazarı, Atlar pazarı gayet mamurdurlar. Kârgir binalı, sağlam kapılı mamur bir bedestanı var. Bütün memleketin kıymetli malları orada bulunur. Bir çarşı da karşı varoşta vardır ki, üç yüz dükkânlıdır.
Şehir gayet büyük olmakla içme suları kâfi olmayıp, nice bin beygir temiz suyu Meriç nehrinden taşıyıp şehir halkı bunu kullanarak ihtiyaçlarını giderir. Şehir halkı eğlenceye düşkündür. Fakat bilginleri, şeyhleri, hatipleri gayet çoktur. Hele kadılar taifesi hesapsızdır. Deniz gibi bilginleri, nazik şairleri çoktur. Yanının hepsi hizmet erbabı ağalardır. Elvan çuhalarla libası fahire giyip dolaşırlar. Orta hâlli olan esnaf, hâline göre akça, gökçe; fakat temiz elbise giyer.
Filibe’nin Görülmeye Değer Eserleri:
Evvela şehir içinde Saat Tepesi derler bir tepe vardır. Onun tepesinde göklere uzanmış minare gibi bir saat kulesi var, orada bir saat var. Öğle vaktinde iki nöbet vurur. Heybetli bir ses çıkarır. Sesi, Filibe’nin doğusunda ve batısında, bir konaklık yerde işitiliyor. Görülecek bir saat kulesidir. Meriç nehri üzerinde üç yüz adım uzunlukta ahşap bir köprü vardır ki, o da görülmeye değer.
Bu şehir beşinci iklimin ortasında olup bağ ve bahçesi ve ak akçesi gayet çoktur. Gayet güzel iş yeridir. Gazaz ve terzileri ustadırlar. Beyaz ve siyah, elvan ve rakik Şayak abası olur ki, sırf bu memlekete mahsustur.
İmâret aşevlerinden Şahabeddin Paşa imâreti köprübaşında olup bütün gelip geçene, miskinlere, zengin ve fakirlere gece gündüz cömertlik sofrası minnetsiz ve boldur. Ulucami imareti bazen işler, amma her Ramazan gecesin de nimeti devamlıdır.
Mahsulleri: Şah has, beyaz pirinci olur. Bir çeşidi de kırmızı renkli olur. Amma lezzette Mısır diyarının Freskür, Menzile, Perembol ve Dimyat pirincinden fazla su götürüp, gayet leziz ve hoş yemesi olur. Cenab-ı Hak bu sahraya öyle bir bereket vermiştir ki, İstanbul’a Mısır’dan pirinç gelmese Filibe pirinci kifayet eder.
Mesireleri: Köprünün karşı tarafındaki kasabada, Osmanlı padişâhının bin katar deve olan ahırları vardır. Her biri beş yüz adım üzerinde ahırlardır. İçinde çeşitli develikleri, mutbah ve hamamları vardır. O tarafta büyük harbiye mey-danlarında, Filibe şehrinin iyi ata binen süvari, silahşör ve sipâhileri silahşörlük edip hünerlerini gösterirler. Pınarbaşı mesiresi, âriflerin toplandığı yerdir.
Şehrin evlerinin pencereleri, hep kuzeydeki Filibe sahrasına bakar. Bu hakir saat kulesine çıkıp şehrin imâretlerini seyrettiğimde, on dokuz yerde kurşunlu bina gördüm. Gayet mamur, muazzam şehirdir.
Ziyaret Yerleri: Köprübaşında Gazi Şahabeddin Paşa, caminin avlusu önünde bir yüksek kubbe içinde gömülüdür. Gazi Hüdâvendigâr imamı Behlül Efendi ayrıca ziyaretgâhtır.
Bu şehirden kalkıp köprüyü geçerek batı yönünde bazen Meriç kenarına, bazen mâmur köyler içinde giderek Tatar Pazarcığı kasabasına geldik.
Tatar Pazarcığı Kasabası: Filibe sahrasının son batısında, Despot yaylası ete-ğine yakın bir verimli sahrada mamur bir kasabadır. Eskiden küçük bir köy idi. Fakat Süleyman Han zamanın da amansız Alman diyarlarına çok sefer olmakla bu yere imaret yapılması uygun görülüp meşhur ve Makbul İbrahim Paşa sadrâzam iken bu hâlde dahi mâmur edilerek kasaba olmuştur. H Rumeli eyale-ti toprağında ve Filibe nazırı idaresinde üç yüz payesiyle şerif kazadır. Kadısına senelik adalet üzere yedi kese hasıl olur. Nazıra dahi kırk kese gelir. Zira bütün pirinç çeltikliği nazırın idaresindedir. Sadece eski Murad Han arkının mahsulü vakıf olup, mütevellisinin bu sahrada Meriç nehrinin arkları vardır. Her biri sanki Halep veya Kandiye kalelerinin hendeğine benzer. Bütün halk, her sene adı geçen arkları temizleyip pirinç eker. Köylerinde yaşayan halk zengin ve mesut-turlar. Sipahi kethüda yeri, yeniçeri serdarı, muh-tesip ve subaşısı vardır. Müfti ve nakihi yoktur. Kasaba, hepsi on altı mahalleden ibaret olup, sekiz yüz yetmiş adet alçaklı yüksekli, kiremitli, bağlı, bahçeli evleri vardır. Geniş cadde üzerinde kurulmuş temiz bir kasaba olup gayet emniyetli yerdir. Yirmi mihrap ve mabedi var. Sekizinde cuma namazı kılınır. Güzel camilerdir. Çarşı meydanında Hacı Caferağa Camii: Kıble kapısı üzerindeki tarihi
Güftem in beyt vahiya târih, Dilkeş ü dilfirib şüde in câ Sene 1034.
Gürcü Mehmed Paşa Hazinedarından Nazırağa Camii: Yeni yapılmış güzel bir camidir. Bütün imaretleri kurşunla örtülüdür. Şehrin meydanında ve pazar yerinde, kalabalık bir yerdedir. Yedi adet çocuk mektebi, iki yüz tane dükkânı, üç adet iç açıcı hamam, yedi adet dervişler tekkesi, bir yemek imareti, yedi adet tüccar hanı vardır.
Sultan Süleyman Han’ın Veziri Makbul İbrahim Paşa’nın Kervansarayı: Şehir içinde büyük bir kaledir ki, içinde iki bin adet deve alır develiği, üç bin adet at alır ahırı vardır. Aileleriyle gelen ayan ve büyükler için, yetmiş-seksen adet bir-kaç katlı harem evleri var. Gelip geçen vezirler ve vekillerin oturmaları için ayrıca altlı üstlü, içli dışlı salonları vardır. Zengin ve fakir tanrı misafirleri için, büyük hanın iki tarafındaki yan sofalar üzerinde tam iki yüz ocaklı sofaları vardır. Duvarında alet ve silah asacak demir çengelleri ve at bağlayacak demir halkala-rı var. Yazlık meydanına “Görçenlik” derler büyük bir meydandır ki, üzeri göğe baş uzatmış ahşap kubbedir. Bu meydanın çevresinde, ocaksız yaz meydanı sofaları vardır. Dış avlusu dahi beyaz taş ile döşenmiş büyük bir meydandır ki, beş bin at alır. İstanbul’un Atmeydanına benzer. Bu avlunun tanı ortasında yuvarlak, ona on bir büyük havuz vardır, Bütün gelip geçenlerin hayvanları bura-dan sulanırlar. Avlunun bu tarafında büyük bir ziyaret imarethanesi var. Her sabah ve akşam, misafirlerin Müslüman ve kâfir olmasına bakılmaksızın, akşam-dan sonra hizmetçiler keykavus mutfağından her ocak başına birer bakır sini içinde birer tas buğday çorbası ve adanı başına bir parça ekmek, birer mum, her at başına birer torba yeni verirler.
İlâ maşallah, hayır sahibi böylece vakfeylemiş. Allah rahmet eyleye. Akşamdan sonra kervansarayın mehterhanesi çalınıp demir kapıları kapatırlar. Sabahleyin yine mehterhane çalınıp, yolcular haberdar edildikten sonra kapıları açarlar. Bu kervansaray, her gece çeşit çeşit canlarla dolu benzersiz bir hanedir. Hanın dış avlusunun kuzey tarafı köşesinde, tahtadan yapılmış bir saat kulesi vardır. Beş vakti ve gece yarısını ilan eder. Allah bilir, hayır sahibi İbrahim Paşa makbul iken maktul olunca, bu han eksik kalmıştır. Çünkü demir kapısının üstünde şu tarih var:
Dualar eyleye ruhuna Atşân bânî didi târih.Aişe Sultan kılıp lillah mâ-i cârî
Gerçi muğlâk ve edasız vezirdir, fakat böyle yazılmıştır. Velhâsıl Rum, Acem ve Arap, tâ İsveç, Leh ve Çeh diyarlarında kırk yıldır dünya seyyahıyım, böyle kaleye benzer büyük han görmedim. Allah kıyamete kadar mâmur eyleye...
Bu şehrin su ve havası çok sıcak olduğundan, havası ağırdır. Çoğunlukla orta hâlli kadın ve erkekleri beyaz aba giyerler. Amma velî kimseleri vardır. Medhedilen Şayak abası ve Yörük ihrâmı meşhurdur. Halkının Çoğu Yörük taife-sidir ki, temmuzda Despot yaylasın
