BALKAN KÜLTÜR ESERLERİ - I. Bulgaristan Turklerinin Kiiltxir Tarihine Toplu Bir Baki§

I. Bulgaristan Turklerinin Kiiltxir Tarihine Toplu Bir Baki§

TURK-RUS SAVAS.I VE BULGARISTAN

TURKLERI (1877-1878)

Turk tarihinde Doksanuq Harbi olarak da bi-

linen 1877/1878 Tiirk-Rus Savas.i, Ruslann tarihleri

boyunca Turklere acmis. olduklan savasjann

onun-cusu oluyordu. Rumeli'de bir Bulgar devleti

kur-makla tarihi emellerinden birinin daha ger-

C,ekles.ebilmesi idn, Batili biiyiik devletlerle de

vanlan anla§madan sonra, Ruslar Turkler'e savas,

acar.

16 Haziran 1877 yihnda Ruslarm Tuna nehrini

gegmesiyle Osmanli devletinin Rumeli topraklarim

kaybi baslamis, olur.

Savas, aylannda Tuna boylanndan Edirne'ye

kadar Rumeli topraklan, biiyiik insan felaketinin

bir sahnesi olmus,tur. Katliamlarla birlikte Tiirkler

evlerinden barklarmdan, dogup biiyiidukleri top-

raklarmdan koparilarak gogc zorlanmis.lardir. On-

ceki Turk-Rus savaslanndan, cpk iyi bir on hazirhk

ve Bulgarlann da sava§ boyunca Rus ordusuna her

turlu yardim ve destegi saglamasiyla aynlan ve

Bulgar tarihgilerin ifadesiyle "kendi ortammda" yu-

rutulen bu sava§, Rurneli'yi yerinden oynatrm§, Ru-

meli Tiirkiinun de gunumtize kadar devam et-

mekte olan

iirpertid

faciasinin

ba§langici

olmu§tur. Moskof muharebesi Rumeli'yi bozguna

ugratmi§ ve Bulgaristan Tiirkleri bunu Biiyiik

Bozgun olarak isimlendirmi§lerdir. Milletimiz:

"Anadolu'nun

sal-gini, Istanbul'un yangini,

Rumeli'nin bozgunu" di-yerek tarihimi^in bu aci

safyalanni, bir deyim ha-line getirmi§tir.

Sava§i kaybeden Osmanli devleti, 3 Mart (19

§ubat) 1878 tarihinde Ye$ilkoy Antla§masmi

im-

zalamak zorunda kahr. Qok gecmeden de Berlin

Antla§ma$i imzalanir.

Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Ban$

Antla§masi sonucu Rumeli'nin Tuna VilSyetinde bir

Bulgar Preitsligi, Edirne Vilayetinin Filibe (Plovdiv)

ve Islimye (Sliven) sancaklari iizerinde de irniiy.t/l!

Dogit Rumeli kurulur. Berlin Antla^masiyla ycni bir

kavram da ortaya c.ikar - Bulgar Prensligi simrlan

iginde kalan Turklere bundan boyle Bulgaristan

Tiirkleri denmeye ba§lar.

Berlin Antla§masi Bulgaristan Turklerinin hak-

larmi, ozgurluklerini garantiye alrm§ti. Hukuken

azmlik durumuna getirilmi§ Turklerin can ve mal

giivenligine bakilacakti. Ancak tarn tersi oldu.

Ruslann planlami§ olduklan nufus ve toprak ihtildli,

Sava§ aylannda ve Geqid Rus idaresi zamanmda

tamamlanamami§ti. Bunu Bulgarlar tamamlayacak

ve Tiirkleri bu yerlerden sokiip atmak igin her tiirlii

yonteme ba§vuracaklardi.

Bulgar devleti kurulduktan sonra Bulgarlar

topraklarim genisjetmis., yeni katilan topraklarda

da cok sayida Tiirk ya§adigindan, Bulgaristan'da

Turklerin sayisi yine artmi§ti: 1885'te Dogu Ru-

meli'nin Bulgar devletine katilmasi, Balkan Sa-

vagmda da Trakya ve Rodoplarin Osmanli devleti

simrlan di§inda kalmasi ile Rumeli Turklerinin

biiyiik gogunlugu Bulgaristan devleti vatandas,i ol-

mu§Iardi.

BULGARİSTAN TURKLERİNİN GOCLERİ

Bulgaristan Turklerinin tarn 120 yilhk geg-

mi§ine bir got; tarihi demek daha uygun olur. Gog

tablosu §6yledir:

Page 2

Bulgaristan'dan Türkiye'ye Göç Eden

Türklerin Yıllara Göre Sayısı

Yıllar

Sayı

1878

1880

1893

1894

1895

1896

1897

1898

1899

1900

1901

1902

1913

1923-1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

1940

1941

1942

1943

1944

1945

1946

1947

1948

1949

1950

1951

1952-1960

1968-1978

Mayıs 1989-Mayıs 1990

Mayıs 1990 -1994

1994-1996*

Toplam

* Turist olarak giriş yapmış, geri dönmek estemeyenlerin tahminî sayısı

Türkiye Cumhuriyeti döneminde Türkiye ile

Bulgaristan arasında 1925'te imzalanan Dostluk

antlaşması çerçevesinde olup, "askıda kalan" me-

selelerden biri de göç meselesi olmuştur. Bundan

sonra imzalanan göç antlaşmaları, 1950 ve 1968 yıl-

larında Bulgarların isteği üzere olmuş, ancak bu

antlaşmalarda öngörülen koşullar Bulgarlar ta-

rafından hiçbir zaman dikkate alınmamıştır.

Verilen tabloda da görüldüğü gibi, Bulgar

devletinin kuruluşundan günümüze kadar hü-

kümetler arasındaki antlaşmalar çerçevesinde veya

zorunlu olarak göçler aralıksız devam etmektedir.

Göçler nedeniyle birçok Türk köyü unutulup

tarihe karışmıştır. Resmi Bulgar kaynaklarına göre:

Türk-Rus Savaşı aylarından başlayarak 1885'te

Doğu Rumeli'nin Bulgar Prensliğine katıldığı tarihe

kadar Türklerin Türkiye'ye göç etmesi nedeniyle 118

köy, 1886'dan 1900 yılma kadar 57 köy, XX. yüzyılın

ilk on yalında da 11 köy veya toplam 186 köy Bul-

garistan haritasından tamamiyle silinmiştir. Balkan

Savaşlanndan sonra daha birçok Türk köyü ortadan

kaybolmuş, onlarca Türk köyüne de Bulgarlar yer-

leştirilerek bu köylere Bulgar adlan verilmiştir.

Doksanüç Harbinden geçen yüzyılın sonlarına

kadar süren kitle halinde göçler, Bulgaristan eko-

nomisini büyük ölçüde etkilemiştir. Bulgar bilim

adamı Lübomir Miletiç, bu göçlerle ilgili 1897 yılında

yazdığı bir yazısında, Türklerin göçe zorlanması po-

litikasını savunmuş, göçlerle, Bulgaristan'ın de-

mografik tablosunun daha kısa bir zamanda de-

ğişeceğini ve Türklerin elinde bulunan topraklan,

evleri ve hattâ taşınır mallan ile Bulgarlara

kalacağını belirterek, bu göçlerden her hususta Bul-

garistan'ın kârlı çıkacağını vurgulamıştır.

L. Miletiç'in yazdıklan gerçekleşmekteydi. Os-

manlılar zamanında işlenmekte olan toprağın %

70'i Türklerin elindeyken, Türk-Rus Savaşı'ndan 20

yıl sonra Bulgarlar toprağı ellerine geçirirler. Ve-

rilen resmi bilgilere göre, 1903 yılında sadece

* Bulgar. Türk ve Amerikan istatistiklerinde bazı yıllarda gösterilen göçmen sayısında biraz fark görülmektedir. Örneğin 1877-1878

Türk-Rus Savaşı yıllarında Amerikan istatistiklerine göre 1.000.000, ölenlerin, katliamdan geçirilenlerin sayısı da 800.000'e var-

mıştır. 1912-1913 "Balkan Savaşlarında yine Amerikan istatistiklerine göre 500.000 Türk öldürülmüş, yaklaşık 500.000 de göç et-

miştir. 1968-1978 yıllarında Türk istatistikleri göç eden Türklerin sayışını 120.000, Bulgar istatistikleri ise bu sayının 130.000 ol-

duğunu göstermektedir. 1989 tarihinden bu yana zorunlu veya ekonomik nedenlerden dolayı Bulgaristan'dan Türkiye'ye göç eden

Türklerin sayısı 500.000'i bulmuştur. Bazı önlemlere rağmen gizli göç düşük sayıda da olsa,Tıalen devam ermektedir. Batı medyası

son yıllarda Bulgaristan'da Türkler, Müslümanlar arasındaki etnik işsizlikten sık sık bahsetmektedir. Yakında Fransız gazeteleri

Güney Bulgaristan'ın Rodop bölgesinde Türk ye Müslümanlara dehşetli bir ekonomik soykırım uygulandığını yazdılar.

1. Konukman, R.E., Tarihî Belgeler Işığında BÜYÜK GÖÇ VE ANAVATAN (Nedenleri, Boyutları, Sonuçlan), Ankara, 1990; C.

Hakov, Turskoto naselenie v BuVarıya (Bulgaristan'da Türk ahalisi), Yayımlanmamıştır; B. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Ankara,

1986; H. Süleymanoğlu Yenisoy, Bulgaristan Türklerinin Yakın Tarihi ve Bugünü, Balkanlar'da Türk Külturü,Bursa, 1994, Sayı 13, s.

5-8; Pazar Gazetesi?9 Mart 1997

2. Miçev N., P. Koledarov, Reçnik na seliştata i seliştnite imena (Yerleşim Yerleri ve Yerleşim Yerleri Adları Sözlüğü), Sofiya, 1989, s.

7-19; H. Süleymanoğlu Yenisoy, Osmanlı Kanynaklarında Balkan Toponim ve Hidroni^leri, Balkanlar'da Türk Kültürü, Bursa,

1993, Sayı8, s. 17-20

3. Miletiç L^, Preselyavaneto na maloaziyskite bılgari v Knyaiestvoto (Küçük asya Bulgarlarının Prensliğe Göçleri), Sofiyski uni-

versitet, Tsentralria biblioteka, B No 20980 LXIII M/13 No. 698.

1.000.000

200.000

11.460

8.837

5.085

1.946

2.801

6.640

7.354

7.417

9.339

9.714

440.000

101.507

8.682

24.968

11.730

13.490

20.542

17.769

6.960

3.803

2.672

1.145

484

631

706

1.763

1.514

1.670

52.185

102.208

130.000

345.000

160.000

150.000

Page 3

130.000 köylü topraksızdır. Türklerin kitle halinde

göçe zorlanması, Bulgarların az zamanda toprak

sahibi olmasına imkân sağlamıştır.

Ünlü Bulgar

yazarı Yordan Yovkov'un babası Kocabalkan'm

yoksul bir köylüsü iken, Dobruca'ya, Türklerin

yoğun olduğu bölgeye yerleşir ve çok geçmeden

600 dekarın üzerinde toprağa sahip olmuştur.

Bu Göç Tarihinin başlangıcından günümüze

kadar imzalanmış birçok uluslararası ve Türkiye

ile Bulgaristan arasındaki ikili antlaşmaların, Bul-

garistan'daki Türk ve Müslüman azınlığa tanıdığı

can ve mal güvenliği, özgürlük, göç edenlerin ta-

şınır ve taşınmaz mallan hakkındaki güvenceler,

Bulgar devleti tarafından hiçe sayılarak yerine ge-

tirilmemiştir. Böyle gelmiş, böyle de gitmektedir.

Bulgar devleti kurulalıdan beri birçok hükümetler

değişmiş, rejimler değişmiş, ancak Türklerin göçe

zorlanması politikasında hiçbir değişme ol-

mamıştır. Bulgaristan Türkünün hakları ulus-

lararası forumlarda gereken ciddiyetle hiçbir ülke

tarafından gündeme getirilmemiş, Bulgarlardan da

hesap soran olmamıştır.

1989 yılı göçü Bulgaristan Türklerinin göç ta-

rihinde BÜYÜK GÖÇ olarak bilinir. Büyük göçlerle

ilgili tabloya bakınca, bundan önceki büyük göç-

lerin ikisi de savaşlar zamanında yapılmıştır, yani

Türk-Rus ve Balkan Savaşlarında. Bulgaristan'daki

totaliter rejim yıllarında ise savaş yok, cephe yok,

karşı taraflar arasında bir çarpışma yoktu; ama,

Türklere yapılan barbarlık, savaşlar zamanında ya-

pılandan farklı değildi. Masum Türklerin okulları

kapatıldı, ana dilleri yasaklandı, adları Bulgar ad-

larıyla değiştirildi, sonra da yüzbinlerce Türk göçe

zorlandı. Utanç trenleri, uçaklar, kilometrelerce

uzayan otomobil ve kamyon kervanları Bul-

garistan Türklerini Türkiye'ye taşıyorlardı. 2 Ha-

ziran 1989'dan 22 Ağustos 1989 gününe kadar,

yani iki buçuk aylık kısa bir süre içinde toplam

311.862 Bulgaristan Türkü Türkiye'ye giriş yap-

mıştır. Türklere yapılan bu insanlık dışı işkenceler,

acımasız olaylar bazı Bulgar aydınlarının da tep-

kisini çekti. İşte bu günlerde, Temmuz 1989 ta-

rihinde dünyaca ünlü kadın şair ve yazar, sonra da

Bulgaristan cumhurbaşkanı yardımcısı seçilen

Blaga Dimitrova BİR AD başlıklı kısa eserleriyle bu

olayları kınadı ve masum Türklere manevi destek

oldu. Yazarın sözleri yüreklere bir ok gibi işledi,

güçlü bir silâh niteliğinde, yapılan zorbalıklara

ateş püskürdü, karanlıkların perdesini yırtarak sı-

yırıp attı. "Hür Avrupa", "Almanya'nın Sesi" ve

"BBC" radyolarında da okunan bu eser, özgürlük

ve adaletin simgesine dönüştü.

İşte sanatçının tarihî yazısından alıntılar:

"Eğer öz adını senden zorla alınarak yerine bir

başka ad kabul ettirmeye kalkışırlarsa, kişiliğine

karşı en büyük ve dayanılmaz bir saldırıda bu-

lunmuş olurlar. Bu tür bir terörist saldın so-

nucunda özsaygın daha kaynağında, özbilincinde

yaralanmış oluyor. Aslında insanoğlunun bütün

çabalan bir ad uğruna değil midir?..."

"Bir adın zorla değiştirilmesi geçmişi ortadan

kaldınyor, tecrübeyi silip atıyor, tarihi ayaklar al-

tına alıyor."

Bulgar makamlarının Türklere işte böylesine

kaba bir saldırıda bulunduklarını yazan sanatçı

şöyle devam ediyor:

"Eğer Müslüman vatandaşlann adlanna do-

kunulmasıydı, kendi dillerini konuşmalan, dinî

âdetlerini yapmaları yasaklanmasaydı, eminim ki

hiçbir iç ve dış tahrik bunlan kafileler halinde yol-

lara düşürmeyecekti. Evlerini, malını mülkünü, ya-

kınlarının aziz mezarlarını, bağ ve bahçelerini öy-

lece bırakıp yollara düşen bu zavallılar, çiğnenen

insan onurlarını kazanmak için her şeyi göze al-

mışlardı. Boşalan şu tütün tarlaları, şu ıssız atölye

ve kırlar, şu endişeli bakışlar, bütün bunlar beş yıl-

dır üzerlerine uygulanan o çirkin baskıya bir ce-

vaptı. Kendilerine örnek patriot (vatansever) de-

dikleri o bizim yüksek çevre mensuplan, kendi

Türk soyadlarını neden değiştirmediler? Ken-

dimizin katlanamayacağmız zorbalığı neden baş-

kalarına uyguluyoruz?..."

Sözümona "yeniden doğuş" sürecinin suçlulan

hakkında da şöyle diyor:

"Anonim suç yok. Suçlular bulunmalı. O bir

avuç sorumsuz fonksiyoner açıklanmalıdır. Bir de

şu var, hepimiz susmasaydık, bürokratik me-

kanizma böylesine çalışmazdı... Ayn ayn hepimiz

suçluyuz. Vatanın yaşam temposu bozuldu: Emek-

liler fabrikalarda çalışıyor güçleri yettiği kadar, öğ-

renciler ve öğretmenler tarlalarda mahsulü top-

lamaya çalışıyorlar... Bu ağır suçun cezasını yann

çocuklarımız çekecek. Belki de bize lanet edecekler.

Hayalî bir zenginlik için, turistik bir gezi, büyük kazanç

için veya sırf macera için insan, yerini yurdunu bırakır

mı? O, bunu yakın veya uzak ajansların etkisiyle de yap-

maz. Yaparsa, ana dili hakkınnı savunmak için yapar,

dininden ötürü yapar, daha çok adından ötürü yapar.

4. İstoriya na Bılgarskiya nazod (Bulgar Halkının Tarihi), 1. Bojüov, V. Mutafçieva, K. Kosev, A. Pantev, St. Gnnçarov, Sofiya, 1994;

Kratka istoriya na bılgarskiya narod (Bulgar Halkının Kısa Tarihi). Jv. Lazarov, PI, Pavlov, Jv. Tütünciev, M. Palangurski, Sofiya,

1993, s. 132-142.

Page 4

Oysa bir adın oluşturulması hiç de kolay

değil. Bunun için onu gaspetmeye veya lekelemeye

kimsenin hakkı yoktur."

XX. yüzyılın sonlarında dünyanın özgürlük ve

demokrasi yolunda hızla ilerlediği bir dönemde,

Bulgaristan Türklerine komünist rejim tarafından

yapılan insanlık dışı baskı ve zorunlu göç gün-

lerinde yaşanılan insanlık trajedisi, şüphesiz ta-

rihte bir utanç belgesi olarak yer alacaktır.

BULGARİSTAN TÜRKLERİNİN SOSYAL-

EKONOMİK DURUMU

1992'de kurulmuş Uluslararası Azınlıklar So-

runları Ve Karşılıklı Kültür Etkilenmeleri Merkezi'nin

verdiği en yeni bilgilerde şöyle denilmektedir.

"Kurtuluştan (1877-78'den) sonra bizdeki Müs-

lümanların sayısı sorunu kesinlikle hallolunmuş

değildir ve bu da ikili propagandanın dayanak nok-

tasını oluşturmaktadır: Türk kaynaklan, pek tabii ki

bu sayıyı yüksek göstermektedir. Bulgar kaynakları

ise, yine pek tabii ki bunu düşük göstermektedir. Şu

belirtilmelidir ki son zamanda bir dizi Avrupa ül-

kesi de bu sayıyı aslında varolandan çok daha yük-

sek olarak kabul etmek eğilimindedir."

Bulgaristan'da son nüfus sayımı Aralık 1992

yılında yapılmıştır. Azınlıklar hakkında bu sa-

yımda elde edilen sonuçlar açıklanmadı. Bulgar

Parlamentosunda grupları bulunan partiler ara-

sında bir uyuşmaya varılarak sayımın tam so-

nuçları açıklanmadı. Resmi açıklamaları kısaca bu-

raya aktaralım:

Genel Toplam:

8.473.000

Bulgarlar

7.272.000

Türkler

822.000

Çingeneler (Romlar)

288.000 ^^

Diğerleri

91.000

Bulgaristan nüfus sayımı tarihinde ilk defa

Müslümanlar Sünni ve Şii olarak dinî mezheplere

göre ayrılmıştır:

Müslümanların sayısı 1 milyon 78 bin (12.7%)

Sünniler

1 milyon 2 bin

Şiiler

76 bin

olarak gösterilmiştir.*

Kısaca belirtmek gerekirse, Bulgaristan devleti

kurulalıdan beri, bu ülkedeki Türklerin sayısı Bul-

garistan'ın nüfusunda önemli bir yer almış ve

nüfus sayımlarında elde edilen gerçek sonuçların

yayımlanmasını vejfcı yayımlanmamasını et-

kilemiştir. Türk ve Müslümanların gerçek sayısını

bilmek pek tabii ki önemlidir, ancak bu sayı bi-

linmediği halde hiç olmazsa daha önemli bir ger-

çek ortadadır: Bulgaristan'da Türk-Rus Savaşından

günümüze kadar Türkler vardır ve en büyük azın-

lığı oluşturmaktadırlar. Ancak 1994 yılında yeni

yazılmış Bulgaristan Tarihi adlı kitapta Bulgaristan

Türklerinden hiç bahsedilmemektedir. Kitabın mü-

elliflerinin Bulgaristan'da Türk olduğunu unut-

tuklarını sanmıyorum. Türklerin eritilmesi için bu

müelliflerden bazılarının katkıda bulunduğunu

her Bulgaristan aydını iyi bilir.

4.12.1992 tarihinde yapılan sa'yımda, yüzyıllık

nüfus sayımı tarihinde ilk kez Bulgaristan'ın nü-

fusunda bir azalma olduğu görüldü. Nüfusun azal-

masında başlıca faktörlerden biri olarak da, 1989

yılı yaz aylarında başlayan BÜYÜK GÖÇ, Bul-

garların ifadesiyle ise BÜYÜK GEZİ ve bundan

sonraki yıllarda da Batı'ya doğru göçler gös-

terilmektedir.

Türklerden başka 350.000 Bulgar da

Bulgaristan'ı terketmiştir.

Önce de belirtildiği üzere, Bulgaristan, Türk-

lerden kurtulmayı bir devlet politikası haline ge-

tirmiş, bu ülkede hükümetler değişmişse de Türk-

ler hakkında güdülen politikada hiçbir değişiklik

olmamıştır. Türk-Rus Savaşından, Birinci Dünya

Savaşına kadar güdülen politika, Birinci Dünya

Savşıyla İkinci Dünya Savaşı arasında da devam

etmiş, hattâ şiddetini daha da artırmıştır. Sofya'da

Azınlıklar Merkezînde çalışan Bulgar bilim adam-

larının hazırladığı raporda bu gerçekler doğ-

rulanmaktadır:

"Vurgulayarak belirtilmelidir ki, iki Dünya Sa-

vaşları arası dönemde de Bulgar tarafı devamlı

kendi Türk tebaasından kurtulmak amacını güt-

müştür.